APLIKASI PUISI DALAM DIDIK HIBUR.

EVOLUSI DUNIA BAHASA DAN KESUSASTERAAN DI MALAYSIA:

APLIKASI PUISI DALAM DIDIK HIBUR.

Oleh Zurinah Hassan,( Sasterawan Negara, Dato’ Dr).

Disampaikan di Seminar Bahasa dan Sastera anjuran DBP Wilayah Tengah di Maktab Perguruan Tuanku Ampuan Afzan, Kuala Lipis Pahang, 23 November, 2018.

abstrak

Dunia Bahasa dan Kesusasteraan adalah sebahagian daripada masyarakat yang sentiasa menghadapi evolusi khasnya dalam memasuki alaf baharu. Kertas ini menjurus kepada evolusi dari aspek penyebaran puisi baik di pentas maupun di bilik-bilik darjah. Penyebaran di bilik darjah berhubung rapat dengan pengaplikasiannya dalam Didik hibur yang merujuk kepada satu istilah yang diperkenalkan oleh Kementerian Pendidikan Malaysia dalam tahun 2011 yang membawa maksud pembelajaran yang menyeronokkan. Pendekatan didik hibur bertujuan merealisasikan hasrat transformasi pengajaran dan pembelajaran di dalam bilik darjah. Untuk mencapai tujuan tersebut guru-guru hendaklah meningkatkan pemahaman terhadap puisi dan kesediaan menggunakan puisi dalam pembelajaran. Oleh yang demikian kertas ini menjurus kepada penjelasan terhadap jenis-jenis puisi Melayu terutama puisi tradisi. Khazanah kesusasteraan Melayu sangat kaya dengan pelbagai jenis puisi warisan seperti pantun, syair, gurindam, nazam, seloka dan banyak lagi yang semakin jarang digunapakai. Bahagian seterusnya ialah melihat jenis-jenis persembahan serta kesesuaiannya dalam meningkatkan prestasi pengajaran dalam bilik darjah dan dapat menyebar luas dan menjamin pelestarian puisi.

Kata kunci: Puisi, sajak, pantun, syair, seloka, deklamasi, persembahan puisi.

Semua aspek kehidupan tentu saja melalui perubahan. Ini termasuklah aspek Bahasa dan Kesusasteraan. Evolusi boleh dilihat dan diperkatakan dari banyak segi antaranya dari sudut Penghasilan karya Sastera yang melibatkan Penulisan dan Penerbitan. Hal ini berkait pula dengan pemasaran dan minat membaca di kalangan warga Malaysia. Kemanakah halatuju dan arah kesusasteraan. Masyarakat juga sering bertanya tentang Tanggungjawab sasterawan dalam pembangunan negara dan masyarakat, Peranan dan Perjuangan penulis dan Persatuan Penulis lebih lebih lagi dalam menghadapi cabaran teknologi alaf baru . Lebih dari itu ialah persoalan tentang kedudukan Bahasa Melayu di Malaysia pada masakini.

Kertas ini menjurus kepada evolusi dari aspek penyebaran puisi baik di pentas maupun di bilik-bilik darjah. Penyebaran dan persembahan berlaku dengan pelbagai kaedah. Hal ini boleh dijadikan garis panduan untuk digunakan dalam memperkayakan Penyebaran di bilik darjah. Pelbagai inovasi yang boleh dilakukan bagi menepati aspirasi Kementerian Pendidikan Malaysia bagi mengwujudkan pembelajaran yang menyeronokkan.

MEMAHAMI DAN MENGHAYATI PUISI

Sebelum mengaplikasi puisi sudah tentu seseorang perlu meningkat pemahaman dan penghayatan tentang pelbagai sub genre Puisi. Puisi adalah satu cabang daripada kesusasteraan. Perkataan kesusasteraan merujuk kepada segala pengucapan yang indah-indah untuk menyampaikan buah fikiran dan meluahkan perasaan dengan menggunakan bahasa.

Puisi merujuk kepada hasil kesusasteraan yang terdiri daripada frasa-frasa yang disusun dalam bentuk rangkap. Pada lazimnya, puisi merupakan bahasa yang berirama dan apabila dibaca pembaca akan merasa rentaknya. Contoh bagi kesusasteraan puisi termasuklah Syair, Pantun, Gurindam, Seloka, Mentera, Teromba, dan puisi moden yang lebih dikenali sebagai Sajak.

Biasanya Prosa mengandungi sesuatu kisah atau cerita manakala Puisi tidak semestinya ada cerita. Ia lebih kepada menyatakan pemikiran dan perasaan tentang sesuatu aspek kehidupan.

Mengikut Zaaba, puisi ialah karangan berangkap yang dipakai untuk melafazkan fikiran yang cantik dengan bahasa yang indah. Dengan gambaran yang cantik, perkara yang disampaikan menjadi bertambah menarik kepada orang yang mendengarnya

Zaaba seterusnya menjelaskan bahawa puisi ialah karangan berangkap yang disusun dengan bahagian yang berkerat-kerat dan di antara sekerat dengan sekerat itu biasanya berjodoh dan bunyinya atau rentaknya atau isinya serta kebanyakannya memakai timbangan dan sukatan yang tertentu, Oleh yang demikian, puisi merangkumi aspek susunan kata, rentak bunyi dan isi.

Muhammad Haji Salleh mengatakan bahawa puisi adalah ciptaan yang indah dari aspek bentuk dan isi. Ia adalah bentuk sastera yang kental dengan muzik bahasa serta kebijaksanaan penyair dan tradisinya. Bagi Muhammad, puisi akan menjadikan pembaca lebih bijaksana.

Di bawah ini adalah beberapa definisi atau keterangan mengenai puisi yang sering menjadi rujukan:

“The best words in their best order (Perkataan terbaik dalam susunan terbaik)”. -Samuel Taylor Coleridge
"Puisi adalah pernyataan perasaan yang imaginatif", -William Wordsworth.
"Puisi adalah satu persembahan dalam bentuk perkataan"-. Robert Frost:
"Puisi adalah kritikan terhadap kehidupan di bawah peraturan yang teguh, iaitu kebenaran puitis dan keindahan puitis".- Mathew Arnold
“Puisi membawa makna sebanyak mungkin dalam kata-kata sedikit mungkin” Ralph Waldo Emerson.

Puisi adalah genre kesusasteraan yang yang paling awal. Manusia telah mula mengucapkan puisi sebelum adanya cerpen, apalagi novel. Puisi yang dimaksudkan itu bukan dalam bentuk tulisan. Tapi dipertuturkan secara oral (dikenali sebagai sastera lisan). Misalnya dalam bentuk pantun yang dinyanyikan oleh kanak-kanak, semasa bermain. Peribahasa, perumpamaan juga kebanyakannya dalam bentuk puisi.

Pada masa dahulu sebelum adanya percetakan orang ramai akan berkumpul, biasanya pada waktu malam untuk mendengar cerita dari seorang tukang cerita (yang dipanggil penglipur lara). Tukang cerita membaca syair untuk menyampaikan cerita.

Puisi sebagai karya seni

1. Mengandungi keindahan dari segi bahasa

2. Keindahan pada rasa

3. Keindahan unsur bunyi, rima, aliterasi, asonansi dan sebagainya

Puisi berbeza daripada Prosa. Perbezaan paling ketara dan mudah dikenali ialah Prosa ditulis berbaris-baris mengikut paragraph atau perenggan manakala Puisi ditulis berangkap-rangkap. Seringkali puisi ditulis dengan tidak menuruti tatabahasa dan tidak terdiri daripada ayat-ayat yang lengkap.

JENIS JENIS PUISI.

Puisi dibahagikan kepada Puisi Tradisional dan Moden. Pada umumnya puisi tradisional mempunyai bentuk yang terikat. Ia mempunyai skima rima yang terkawal, misalnya Pantun abab dan Syair aaaa

Puisi tradisional termasuk Pantun, Syair, Gurindam, Seloka, Nazam. Teromba. Walaupun anda bercita-cita menjadi penulis puisi moden, anda mestilah mengenal puisi tradisional . Memahami pantun dan syair akan membantu dalam menulis puisi moden.

Pantun:

Ciri utama yang membezakan pantun dengan puisi yang lain ialah ia mempunyai Pembayang dan Maksud. Pantun terdiri dari pantun dua kerat, empat kerat, enam kerat dan lapan kerat. Namun begitu pantun empat keratlah yang lebih dikenali dan digunakan daripada yang lain. Dalam pantun empat kerat, baris pertama dan kedua ialah Pembayang sementara Baris ketiga dan keempat ialah maksud. Skima rima pantun ialah abab, namun begitu terdapat sedikit-sedikit yang berima aaaa. Serangkap pantun boleh berdiri dengan sendiri kecuali pantun berkait

Syair

Syair terdiri dari Empat baris serangkap dengan Skima rima aaaa. Dalam satu baris terdapat empat perkataan dan mengandungi 8 hingga 12 sukukata. Syair menceritakan tentang sesuatu. Serangkap syair tidak boleh berdiri dengan sendirinya.Syair lazim didendangkan dengan pelbagai irama yang sesuai.

Gurindam

Gurindam terbahagi kepada dua jenis iaitu gurindam terikat dan gurindam tidak terikat. Gurindam terikat terdiri dari dua baris serangkap berima di hujungnya. Baris pertama syarat dan baris kedua jawab. Fungsi gurindam berisi nasihat dan panduan hidup. Misalnya Gurindam Duabelas karangan Raja Ali Haji yang sangat tinggi nilai pengajaran falsafahnya:

Jika anak tidak dilatih

Sudah besar ayahnya lebih

SELOKA: Seloka ialah puisi yang berunsur jenaka yang digunakan untuk menyampaikan kritikan dan sindiran terhadap sesuatu kepincangan masyarakat. Antara Seloka yang terkenal dalam masyarakat Melayu ialah Seloka Pak Kaduk, Seloka Lebai Malang dan Seloka Pak Kaduk.

TEROMBA:

TEROMBA ialah sejenis bahasa berirama yang terkandung di dalamnya hal hal yang berkaitan dengan undang-undang dan adat istiadat. Puisi ini tidak mempunyai sukukata, skima rima atau jumlah baris yang tetap. Contoh teromba: Yang berat sama dipikul/ yang ringan sama dijinjing.

NAZAM

Nazam ialah puisi yang bertemakan keagamaan seperti menyatakan tentang hukum hakam dan riwayat kehidupan Nabi Muhammad SAW. Ciri penting dalam nazam ialah dimulakan dengan puji-pujian terhadap kebesaran Allah dan Rasul.

Berdasarkan penjelasan di atas Ciri-ciri Puisi Tradisional boleh dirumuskan sebagai berikut:

PANTUN ada maksud dan pembayang

SYAIR: ada rima dan tema

GURINDAM: berisi nasihat dan pedoman

SELOKA kritikan berunsur jenaka

NAZAM; untuk pengajaran agama

TEROMBA menyatakan adat resam dan lembaga.

SAJAK ialah puisi moden Puisi Melayu moden atau sajak dikatakan bermula pada tahun 1913 bila Puisi bertajuk “Angan-angan dengan Gurindam’, karangan Omar Mustaffa disiarkan dalam Utusan Melayu, Puisi ini dari segi bentuk dan isinya telah menyimpang daripada puisi Melayu tradisional – pantun dan syair terutamanya. Dari segi bentuk, susunan baris, rangkap, dan rima akhirnya tidak terikat lagi dengan bentuk tradisional. Dari segi isinya, mengungkapkan persoalan semasa pada waktu itu, iaitu menyuarakan persoalan ekonomi dan politik.

CIRI PUISI YANG BAIK.

· Mengandungi Isi yang baik dan bermanfaat kepada pembaca

· Merangsang Pemikiran dan Perasaan.

· Menggunakan perkataan yang ekonomis, iaitu sedikit perkataan memperkatakan banyak perkara.

· Setiap patah perkataan menjalankan fungsi bagi membawa maksud.

· Gambaran yang mudah dibayang dan digambarkan

· Mengandungi perasaan yang mudah menyentuh hati pembaca.

APPLIKASI DAN POTENSI PUISI DALAM DIDIK HIBUR.

Sejak dahulu Puisi Melayu tradisional ialah wadah Pendidikan dan Hiburan. dilagukan semasa mendodoikan anak dan dinyanyikan oleh anak2 semasa bermain. Irama lagu digunakan untuk tujuan PENGAJARAN dan PEMBELAJARAN contohnya untuk memudahkan hafalan seperti menghafal nama-nama Allah (AsmulHusna) dan nama nabi-nabi

Syair juga digunakan untuk menyampai pengajaran.

Syair ini dengarkan olehmu,

Sekalian orang mencari ilmu;

Di dalam kitab banyak yang jemu,

Dikarangkan syair baharu bertemu

PENGLIPUR LARA menguasai teknik2 seni persembahan, lakonan dan gerak badan, seni bunyi, ritma, lagu dan alat muzik untuk bercerita. Contoh: Tok Selampit, dalang wayang kulit dan Awang Belanga. Contoh cerita penglipur lara ialah Hikayat Malim Deman, Malim Dewa, Awang Sulung Merah Muda, Terung Pipit. Begitu juga cerita binatang, cerita-cerita jenaka seperti Lebai Malang.

EVOLUSI PENYEBARAN DAN PERSEMBAHAN PUISI

ALAF BARU

Persembahan puisi telah berkembang dengan pelbagai cara dan gaya mementaskan puisi. Cara2 ini perlulah diketahui supaya guru-guru dapat mengaplikasinya di bilik darjah.

Pentomen

· Deklamasi (termasuk Sayembara)

· Deklamasi Artistik

· Deklamasi dan Lakonan

· Deklamasi dan Gerak Tari.

· Lagu Puisi

PENTOMEN: Pentomen merupakan cara persembahan puisi yang terawal. Puisi yang kerap dipentaskan secara Pentomen ialah Ke Makam Bonda karya Usman Awang. Dalam Pentomen, sajak akan dibaca oleh seseorang, mungkin di belakang tabir sambil itu beberapa orang lain akan melakunkan aksi yang disuarakan dalam sajak.

DEKLAMASI PERSEMBAHAN DAN PERTANDINGAN . Puisi juga berkembang melalui deklamasi terutama pertandingan membaca sajak. Sebagai contoh ialah Sayembara Deklamasi Puisi Hari Kebangsaan yang telah diadakan di seluruh negara secara sistematis sejak 1982. Sayembara ini mewajibkan peserta membaca puisi yang bertemakan kecintaan terhadap negara.Sehubungan dengan itu bengkel juga diadakan bagi meningkat. Pembacaan puisi. .

LAKON PUISI. Pertandingan persembahan puisi atau dikenali dengan Manifestasi Puisi menjadi acara tahunan di beberapa IPT. Di dalam pertandingan ini peserta melakonkan puisi dengan cara masing-masing. Peserta biasanya menggunakan elemen lakon, tarian dan muzik bagi mengangkat maksud yang tersurat dan tersirat dalam puisi yang dipilih untuk pertandingan.

PERSEMBAHAN PUISI ARTISTIK.

Antara perkembangan yang penting dan menarik pada masa ini ialah Persembahan Peklamasi Artistik yang diterokai oleh Rahman Shaari. Persembahan Puisi Artistik (PPA) ialah persembahan yang teaterikal.

Sebagai mini Teater ia melibatkan:

· Pemilihan Bahan: mengikut tema , boleh menjadi cerita

· Pemilihan Deklamator/ Pelakon

· Persediaan Pentas / Prop.

· Tatacahaya

· Kesan bunyi

· Tatarias dan busana

Pemilihan bahan atau sajak-sajak hendaklah sajak-sajak deklamatori, iaitu yang mudah dideklamasikan dan mudah difahami. Jika sesebuah sajak itu membawa tema yang sesuai dengan maksud persembahan, tetapi penonton sukar memahaminya, maka persembahan akan gagal.

Tema bermaksud persoalan utama. Jika kita bersandarkan hari atau bulan tertentu yang disambutkan di Malaysia, kita boleh menyebutkan beberapa tema, iaitu:

a. Tema kasih sayang ibu untuk Hari ibu

b. Tema semangat patriotik untuk Hari Kemerdekaan

c. Tema bakti pekerja untuk Hari Pekerja

d. Tema sambutan hari raya untuk Hari Raya

e. Tema ibadat puasa untuk Bulan Ramadzan

f. Tema martabat bahasa untuk Bulan Bahasa Kebangsaan

Selain itu, muncul pelbagai peristiwa yang menyebabkan satu-satu tema menjadi relevan. Apabila berlaku tragedi tsunami, misalnya, tema penderitaan mangsa tsunami sesuai dikemukakan. Demikian juga dengan peperangan dan penindasan yang berlaku di sana sini.

Tema juga boleh dibina tanpa kaitan dengan hari tertentu. Tema boleh dicetuskan atau dicadangkan untuk difikirkan dalam kumpulan. Misalnya, setelah memikirkan pelbagai perkara, mungkin tema tertentu terpilih, misalnya tema kejujuran, keimanan, keberanian, kepahlawanan, alam sekitar, dan sebagainya.

Pemilihan Bahan:

Dalam usaha untuk melaksanakan persembahan sastera artistik, sejumlah karya yang membawa tema yang sama, dan berpotensi untuk disusun, hendaklah didapatkan. Misalnya tema Hari Ibu. Sajak-sajak yang sesuai untuk tema kasih sayang ibu ialah “Kuali Hitam” karya Zurinah Hassan, “Sajak kepada Ibu Tunggal” karya Abdulhadi Muhamad, “Terima Kasih, Ibu” karya Mahaya Muhammad Yassin, “Ibuku Si Penoreh Getah” karya Hashim Yaacob dan banyak lagi. Itu ialah karya-karya yang belum disusun hingga menjadi cerita. Sajak-sajak itu perlu disusun dengan rapi agar muncul pada tempat yang sesuai. Penyusunannya hendaklah berupaya menjadi satu cerita.

Puisi Melayu klasik, iaitu pantun, syair, gurindam dan seloka, yang bertema kasih sayang ibu, elok disertakan, jika terdapat ruang untuknya. Petikan itu hendaklah diletakkan pada tempat yang berupaya memunculkan jalan cerita.

Selain sajak, cerpen, skrip drama, dan puisi tradisional, lirik lagu juga akan dapat membantu memperteguh tema. Lagu “Ibu” nyanyian P. Ramlee mungkin sesuai untuk dijadikan penutup persembahan.

Tatarias dan Busana

Tujuan utama tatarias dalam persembahan ialah ke arah kesesuaian watak dengan tema.

Sebagai contoh, dalam persembahan yang ada watak mitos atau lagenda yang tidak pasti wajahnya, tatarias tidak meniru wajah sesiapa, tetapi sekadar memikirkan kemungkinan bentuk wajah yang ada dalam mitos atau lagenda itu. Watak Badang atau Puteri Gunung Ledang boleh diimaginasikan dan dijelmakan dalam pelaksanaan tatarias.

Dalam persembahan sastera, tatarias amat berguna untuk memastikan apresiasi dan pemahaman penonton tiba ke tahap yang tinggi. Penonton akan mengingati persembahan kerana tatarias yang berkesan.

Busana selalu dibicarakan bersekali dengan tatarias. Seseorang deklamator perlu mengambil berat tentang pakaiannya. Mendeklamasi sajak tentang penderitaan dan kemiskinan diri tentu tidak sesuai berbusana songket dengan barang kemas berkilauan.

LAGU DAN MUZIK.

Aktiviti lagu dan muzik boleh melibatkan:

1. Pilih sajak yang sesuai untuk dibaca dan dihayati. Murid kemudian diminta lagu dari puisi menyanyi tanpa muzik atau muzik yang minima.

2. Mengambil lagu-lagu kegemaran dan tukar senikata, misalnya cipta pantun sendiri untuk menggantikan pantun2 sedia ada, contoh lagu Pantun Budi.

3. Mendengar lagu2 (lagu popular dan ulas dari segi penggunaan bahasa (betul atau salah) penggunaan perlambangan, peribahasa dan sebagainya,

4. Terdapat banyak lagu rakyat atau lagu kanak-kanak yang berunsur nasihat yang membentuk peribadi mulia berperanan untuk membina jatidiri sebagai warga yang berkualiti seperti lagu Lagu Burung Kenek-kenek.

5. Guru boleh memperdengarkan lagu puisi yang sedia ada atau lagu-lagu rakyat atau seloka seperti

Seloka Pak Kaduk,

Seloka Pandai Pak Pandir

Seloka Mak Si Randang

Seloka berdasarkan cerita rakyat atau cerita jenaka yang terkenal di dalam sastera Melayu. Pak Kaduk dan Pak Pandir merupakan watak-watak yang ditimpa malang. Nasib malang itu adalah akibat daripada kebodohan mereka sendiri. Mereka telah melakukan perbuatan-perbuatan yang merugikan diri sendiri. Seloka Mak Si Randang (Minangkabau) mengisahkan seorang ibu yang terlalu pemurah dan sanggup memberikan segala yang ada kepada orang lain.

Seloka mudah dinyanyikan. Ia boleh disampaikan beramai-ramai dengan alat bunyi yang minima seperti paluan kompang dan rebana.

Aduhai malang Pak Kaduk

Ayamnya menang kampung tergadai

Ada nasi dicurahkan

Awak pulang kebuluran

Mudik menongkah surut

Hilir menongkah pasang

Ada isteri dibunuh

Nyaris mati oleh tak makan

Masa belayar kematian angin

Sauh dilabuh bayu berpuput

Ada rumah bertandang duduk

SYAIR

Pada masa ini juga terdapat usaha bagi memartabatkan syair. Guru boleh memperdengarkan cd syair misalnya untuk mempelajari sejarah seperti yang terdapat dalam Syair Rakis karangan Pangeran Md Salleh . Pangeran Md Salleh yang juga dipanggil Pengiran Indera Mahkota adalah keluarga Diraja Brunei yang telah dihantar ke Sarawak sebelum pemerintahan Raja Brook.

SYAIR RAKIS (enam rangkap permulaan).

Bismillah itu mula karangan

gurindam bayu nama timangan

kisah rencana dagangan buangan

nestapa lara di gunung larangan

Di gunung larangan asmara guna

menyamar jadi papa kelana

segenap desa pantai saujana

membawa nasib tiada berguna

Membawa nasib untung sendiri

meninggalkan rumah anak isteri

masuk segenap desa dan negeri

seperti orang hendak mencari

Seperti burung lepas tangkapan

terbangnya tiada lagi hinggap hinggapan

bunga dan buah tiada dimakan

daripada bagas kemasygulan

Pelajar juga boleh diminta mengarang syair dan melagukannya. Misalnya syair sejarah dan nilai murni.

Bismillah itu mula pembuka

Negara ini bebas merdeka

Tanah ini tanah pusaka

Janganlah kita lalai dan leka

Bekerja dengan tekun dan ikhlas

Nescaya Peluang terbentang luas

Jangan sekali bersikap malas

Itulah jalan orang menindas

Wahai anak muda bestari

Baik baik menjaga diri

Ilmu berguna hendaklah cari

Supaya tak sesal kemudian hari

(Zurinah Hassan)

PUISI GERAK TARI

Puisi boleh disampaikan dengan iringan geraktari dan busana yang lengkap untuk menimbulkan kekaguman. Antara aktivis yang tekun mempersembahkan geraktari puisi pada masa ini ialah Shirley Idris. Selain di Pulau Pinang dan Kuala Lumpur, Shirley telah membuat persembahan di Sabah, Jogjakarta, Padang, dan Brunie. Mengikut Shirley beliau mendapat tunjuk ajar dari Penyair Lim Swee Tin.

RUMUSAN:

Puisi boleh dipersembahkan dengan pelbagai cara.Aktiviti berpuisi akan memberi pengalaman yang bermakna kepada pelajar . Ia dapat merangsang kreativiti dan kecintaan terhadap puisi dan nilai-nilai murni serta keindahan. Aktivit juga berupaya merapatkan hubungan dengan guru dan kawan-kawan sekelas atau kawan kawan sekolah. Dengan cara ini mereka terdidik dalam berkomunikasi dan berinteraksi dengan masyarakat di sekeliling

Ia menghidupkan suasana santai di kalangan pelajar dan guru yang boleh menghilangkan jurang yang mungkin dirasai selama ini antara mereka. Ini juga bermanfaat bagi membina iklim persekitaran yang kondusif bagi mendorong pengajaran dan pembelajaran.

Harus diingatkan bahawa pandangan dan saranan-saranan yang disampaikan dalam ucapan ini adalah dari sudut pandangan seorang pengamal sastera yang terlibat secara langsung dalam persembahan puisi. Saranan-saranan ini boleh diperhalusi dan diperkemaskan oleh para guru yang lebih berkelayakan dan terlatih dalam pendidikan.

Bibliografi

Kementerian Pendidiakn Malaysia (2010). Pelan Induk Pembangunan Pendidikan (2006-2010). Edisi

Pelancaran PIPP 2006. Diterbitkan oleh Kementerian Pelajaran Malaysia (KPM

Rahman Shaari, 2008. Anjung Deklamator, Kuala Lumpur: Pekan Ilmu Publications

Zurinah Hassan, 2011. Puisi Melayu Tradisional-Pantun, Syair, Gurindam, Seloka. Pekan Ilmu.